دکتر سحابی از زمین و به زمین

به گزارش ایسنا، زنده‌یاد یدالله سحابی، در سال ۱۲۸۳ شمسی به دنیا آمد. اجداد پدری وی اهل اصفهان و جده مادریش نیز از خاندان مصطفائی تهران بود. پدرش در اوایل مشروطیت، در نظام خدمت می‌کرد و به‌عنوان ” امین رژیمان ” تحویلدار وسایل نظامی بود. بعد هم چندی به کار کشاورزان اشتغال داشت. وی دوره آموزش ابتدایی را در دبستان‌های شرف احمدی و اتحادیه، دوره اول متوسطه را در دبیرستان شرف و دوره دوم را ابتدا در دارالفنون گذراند و سپس این دوره را در دارالمعلین مرکزی که به ریاست مرحوم میرزا ابوالحسن‌خان فروغی اداره می‌شد، تا سال ۱۳۰۴ به پایان رساند.

سحابی، پس از فراغت از تحصیل متوسطه و بعد از چند ماه آموزگاری، نزدیک سه سال در سمنان و خطه خراسان به راه‌سازی پرداخت و با افتتاح دارالمعلمین عالی (دانشسرای عالی که به دانشگاه تربیت معلم تبدیل شد) که در سال ۱۳۰۷ با کوشش یحیی‌خان قراگوزلو (اعتمادالدوله) راه‌اندازی شده بود، بواسطه علاقه وافری که به تحصیل داشت، وارد این مؤسسه شد. او پس از سه سال فراگیری دانش، همراه با نخستین دوره لیسانسیه‌های این مرکز در رشته‌ علوم طبیعی فارغ‌التحصیل شد.

وی پس از فارغ‌التحصیلی، در همان سال، به‌طور رسمی، مامور تدریس علوم طبیعی در چهار دبیرستان دولتی معروف آن زمان یعنی دارالفنون، علمیه، شرف و ایرانشهر شد. در شهریورماه ۱۳۱۱، با وجود مشغله تدریس و مسؤولیت نگهداری مادر و دو فرزند خردسال خود، در مسابقه علمی اعزام به خارج از کشور شرکت کرد و با موفقیت در آن، از دانش‌آموختگان اعزامی به فرانسه شد. وی در دوران چهارساله اقامت خود در آن کشور، به تحصیل در رشته‌های گیاه‌شناسی، حیوان‌شناسی و آب‌های زیرزمینی در دانشگاه لیل (Lille) پرداخت و سرانجام اولین دکتری علوم ایران را با خود به ارمغان آورد.

موضوع رساله او، تحقیق درمورد “هاگ‌های زغال‌سنگ‌های فرانسه و ویژگی‌ها و انتشار چینه‌شناسی آنها” بود. سحابی، با وجود گرانی شدید در فرانسه،‌ با نظم و انضباط و صرفه‌جویی، قسمت عمده کمک هزینه دولتی را برای گذران زندگی خانواده، به تهران می‌فرستاد تا از مضیقه و تنگنای مالی آنان جلوگیری کند. وی در ادامه‌ تحصیلاتش در شهر لیل، سفری به «کراکوی» از شهرهای لهستان کرد و در آزمایشگاه دکتر زرن (Zerndt) که تکنیک مخصوصی برای جداسازی «اسپرها» از داخل ذغال‌سنگ ابداع کرده بود، به مطالعه‌ و تحقیق پرداخت. فعالیت‌های پژوهشی او درنهایت، به کسب دکترای زمین‌شناسی در اکتبر ۱۹۳۶ (۱۳۱۵) منجر شد.

دکتر سحابی، پس از پایان تحصیلات در فرانسه، سفرهایی علمی‌ به کشورهای انگلستان و سوئیس کرد و ضمن بازدید از آزمایشگاه‌های فسیل‌شناسی آنها، تحقیقاتی انجام داد؛ سپس به ایتالیا رفت و علاوه بر دیدار از تأسیسات زمین‌شناسی رم و ناپل، از دو شهر منهدم‌شده “پمپه‌ای” و “هرکولانم” که بتازگی از زیر آوارهای آتشفشانی کوه “وزوو” خارج شده بودند، بازدید کرد.

وی در اسفندماه ۱۳۱۵ به تهران برگشت و با اصرار خودش، به خدمت نظام وظیفه مشغول شد؛ ولی در سال دوم، به علت نیازی که به علم و تخصص او بود، برای تدریس زمین‌شناسی، به دانشکده علوم دانشگاه تهران که در آن زمان جزو دانشسرای عالی بود، منتقل شد و با همکاری دکتر فریدون فرشاد، به آموزش دانشجویان و برطرف کردن نواقص و کمبودهای به‌جای مانده از دوران تدریس فرانسوی‌ها در دانشسرا پرداخت.

با کوشش‌های سحابی در آخر سال تحصیلی ۱۸ ـ ۱۳۱۷ رشته‌ زمین‌شناسی دارالمعلمین عالی از نظر هیأت علمی و برنامه‌های آموزشی، وضعیت مطلوبی یافت. پس از آن با توسعه‌ دوره‌های عالی در حدود سال ۱۳۲۰، از تلفیق رشته‌های علمی دانشسرای عالی، دانشکده‌ علوم دانشگاه تهران ایجاد شد و کلاس‌های درس به ساختمان فعلی این دانشکده انتقال یافت. در واقع، مرحوم سحابی و مرحوم فریدون فرشاد، نخستین پایه‌گذاران و استادان رشته‌ زمین‌شناسی در دانشگاه تهران بودند. همچنین تاسیس موزه زمین‌شناسی شـــهید زراستوند در محل فعلی دانشکده زمین‌شناسی دانشگاه تهران به همت مرحوم دکتر یدالله سحابی صورت گرفته است.

تدریس دکتر سحابی در دانشگاه ـ ابتدا با سمت دانشیاری و پس از پنج سال با درجه‌ استادی ـ به مدت ۲۵ سال ادامه یافت. البته فعالیت‌های آموزشی او به دانشگاه تهران محدود نبود و در سایر دانشکده‌ها یا دانشسراها نیز در رشته‌هایی نظیر معدن و نقشه‌برداری که به تناسب خود مبحثی از زمین‌شناسی داشتند، تدریس می‌کرد. خدمت وی در زمین‌شناسی دانشگاه تهران تا زمستان سال ۱۳۴۱ که بواسطه‌ مبارزه در راه آزادی و مقابله با فساد و استبداد رژیم حاکم، دستگیر و زندانی شدند، ادامه داشت. سحابی هم چنین با حکم دکتر محمد مصدق از پایه‌گذاران بخش اکتشاف و استخراج شرکت نفت بود.

تعلق و تعهد وافر این استاد فقید نسبت به امر تعلیم و تربیت فرزندان مسلمان این مرز و بوم، باعث شد که با وجود اشتغال به خدمات دانشگاهی، ارتباط خود را با تعلیمات عمومی (ابتدایی و متوسطه) حفظ کرده، درمجموع، نسبت به دیگر استادان دانشگاه، فرصت بیشتری را به خدمات آموزشی غیردانشگاهی اختصاص دهد.

در همین ارتباط، در سال ۱۳۳۷ با کمک مالی عده‌ای از خیرین، مدرسه‌ای با شعار “تحکیم دین از راه ترویج علم” در منطقه نارمک تهران تاسیس کرد که در طول ۱۵ سال فعالیت خود، بدون آنکه تحمیلی بر بودجه عمومی باشد، از جمله موفق‌ترین دبیرستان‌های کشور در تعلیمات علمی عنوان می‌شد. مدرسه‌ کمال نیز مرکز آموزشی دیگری بود که به همت مرحوم سحابی تأسیس شد. این استاد فقید در آن زمان، از حق تمام‌وقتی استادی دانشگاه ـ که قانون آن تازه تصویب شده بود ـ صرف نظر کرد و عمده‌ وقت و حقوق تعیین‌شده‌ خود را صرف ساختن این مدرسه و مسجد آن کرد. از دیگر نکات قابل توجه در زندگی فرهنگی یدالله سحابی، اهتمام ویژه‌ آن مرحوم به تربیت اخلاقی و احیای تفکر دینی در جوانان بود؛ به‌طوریکه در دوره‌ تدریس زیست‌شناسی و تکامل در مدارس متوسطه، در اصلاح فکری دانش‌آموزان که پیش از آن، مطالب علمی، بویژه تکامل را به‌عنوان آموزه‌هایی ضد دین و ضد خدا فرا گرفته بودند، نقش مهمی ایفا کرد.

مسؤولیت ریاست اداره‌ امتحانات نهایی متوسطه ـ که بواسطه‌ امانتداری و شجاعت دکتر سحابی تا سال ۱۳۲۴ برعهده‌ وی نهاده شده بود، مدیریت اداره‌ فرهنگ تهران در سال‌های پرآشوب پس از شهریورماه سال ۱۳۲۰ ـ که مدارس شهر کانون آشوب و هرج و مرج بود، تشکیل کلاس‌های تربیت معلم دینی در دانشسرای تربیت معلم و متعاقب آن، تأسیس دانشسرای مستقل تعلیمات دینی ـ که تا سال ۱۳۴۳ کانون تعلیم مهمترین معلمان دینی در کشور بود، نمونه‌های معدودی از خدمات زنده‌یاد دکتر سحابی به فرهنگ و آموزش و پرورش ایران به‌شمار می‌رود.

وی پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز با وجود ادامه‌ ندادن به تدریس دانشگاهی به دلیل کهولت سن، توجه خاصی به مسائل آموزشی و پرورشی داشت؛ به‌طوریکه در هنگام نمایندگی در دوره‌ اول مجلس شورای اسلامی، با هدف جلب کمک‌های مردمی برای توسعه آموزش در مدارس محروم کشور، قانون تأسیس مدارس غیرانتفاعی را تصویب کرد.

دکتر سحابی، صرف نظر از فعالیت‌های علمی و دانشگاهی، بواسطه‌ گریز از محدود شدن معلومات علمی در فرضیه‌ها و تئوری‌های درسی و کلاسی، از همان دوران تحصیل و تدریس، به فعالیت‌های علمی و کارهای فنی می‌پرداخت. گنجاندن بازدیدهای محلی دانشجویان از معادن در برنامه آموزشی درس زمین‌شناسی و ارتباط و همکاری مستمر با اداره‌ کل معادن در جهت تأمین نیازهای فنی آن اداره، از جمله اقداماتی بود که دکتر سحابی در ابتدای دوران تدریس دانشگاهی خود، اهتمام خاصی به عملی شدن آنها مبذول داشت. در همان سال‌ها، اداره‌ آبیاری سازمان بودجه، پس از اطلاع از تخصص دکتر، به منظور کسب اطلاعات درخصوص نحوه‌ استخراج آب‌های زیرزمینی و حفاری محل‌های مناسب برای این کار، مراجعاتی به‌وی داشت که وی نیز پس از مطالعه، نظر خود را به اطلاع آنان می‌رساند. این اقدامات، درنهایت، به توسعه آبادی‌ها و سطح زیر کشت روستاها منتهی شد.

یکی از ابتکارهای سحابی، توصیه به استفاده از ذخایر آب زیرزمینی در میان سنگ‌های آهکی بود. به این ترتیب، با مطالعه و یافتن محل‌های انباشت آب در سنگ‌های آهکی و حفر عمیق، مشکل بهره‌گیری مجدد از زمین‌های آبرفتی که بواسطه‌ تفاوت شرایط جمع شدن آب در زمین‌های آبرفتی و افزایش استخراج منابع آبی ایجاد شده بود، برطرف شد و بسیاری، با استفاده از این توصیه و راهنمایی‌هایی که از نظر مسیر حفاری به آنها شد، بهره‌ بزرگی در تحصیل آب حاصل کردند.

قنات قریه‌ آیینه‌ورزان در جاده‌ تهران ـ فیروزکوه و قنات بزرگ کرمانشاه نمونه‌هایی از منابع آبی هستند که پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، با راهنمایی و تحلیل دکتر سحابی حفر شده‌اند. مکانیابی کارخانه سیمان آبیک در سال ۱۳۴۹ به درخواست شرکت سیمان فارس و خوزستان، مطالعه و تنظیم گزارش در تایید ذخیره بزرگ سنگ آهک نسبتا خالص و منبع سرشار آب زیرزمینی در آن مکان و مطالعه و بررسی‌های فنی آسیابی برای ازدیاد سطح کشت چغندر که به درخواست کارخانه‌های قند بروجرد، تربت حیدریه، مرودشت و همدان بین سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۶۲ انجام شده است، نمونه‌های دیگری از خدمات فنی و صنعتی مرحوم سحابی به‌شمار می‌آیند.

یکی دیگر از فعالیت‌های برجسته او در دوران پیش از پیروزی انقلاب، مشارکت در تاسیس شرکت ”یاد” بود. پس از کودتای ۲۸ مردادماه ۱۳۳۲ و تصویب قرارداد کنسرسیوم برای استخراج و تصفیه نفت در مجلس فرمایشی، گروهی از شخصیت‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، با انتشار نامه سرگشاده‌ای خطاب به مجلس وقت، نسبت به مفاد این قرارداد استعماری، اعتراض کردند که در میان امضاکنندگان، نام ۱۲ نفر از استادان دانشگاه، از جمله دکتر سحابی وجود داشت. متعاقب این مساله، به‌رغم مخالفت دکتر سیاسی، رییس وقت دانشگاه تهران، استادان امضاکننده نامه، با حکم تحصیل وزارت فرهنگ، تا پایان صدارت زاهدی، از خدمت در دانشگاه محروم شدند. این افراد پس از برکناری، برای آنکه ارتباطی با دولت نداشته و در ضمن، قادر به تامین معاش باشند، شرکتی تشکیل و به‌اختصار، نام آن را ”یاد” (برگرفته از یازده استاد دانشگاه و با مدیریت مهندس مهدی بازرگان) نهادند؛ اما از آنجا که بعد از دستگیری در سال ۱۳۴۱ و دوران زندان چهارساله نیز امکان فعالیت دانشگاهی از دکتر سحابی و مهندس بازرگان صلب شد، وی بیشتر وقت خود را به مطالعه و اجرای ارجاعات فنی که در تخصص آنان بود، صرف می‌کرد. امور اجرایی و مالی طرح آبرسانی شهر کرمانشاه ـ که قبلا به آن اشاره شد، از طرح‌هایی است که از طرف دکتر سحابی به شرکت “یاد”، واگذار و اجرا شد.

در طول ۹ دهه زندگی یدالله سحابی چندین کتاب و تعدادی مقاله از او منتشر شده‌ است. وی در سال ۱۳۳۷ کتاب «خلقت انسان» را منتشر کرد که ردپای نظریه داروین را در آیات قرآن جستجو می‌کرد. مرحوم سحابی بیشتر در حوزه‌های طبیعت چون فسیل‌شناسی، زمین‌شناسی، جانورشناسی، گیاه‌شناسی، آب‌های زیرزمینی، زیست‌شناسی و جنین‌شناسی به فعالیت پرداخت. وی علاوه بر کتاب زمین‌شناسی عمومی که در دهه ۱۳۳۰ از سوی دانشگاه تهران منتشر شد و کتاب خلقت انسان که در دهه ۱۳۴۰ چند بار به چاپ رسید، مقاله‌هایی پیرامون زمین‌شناسی ایران در مجله‌های مناطق خشک و کویری دانشسرای عالی به چاپ رساند و نیز یاداشتی پیرامون طوفان نوح از نظر زمین‌شناسی نوشت که علامه طباطبایی در تفسیر سوره هود به آن اشاره کرده‌ است.

دکتر سحابی، مقاله‌های مهمی نیز درباره‌ امور فنی مربوط به آبیاری و زمین‌شناسی منتشر کرده‌ است؛ از جمله مقاله تحقیق مربوط به سد لار که پیش‌بینی‌های مهمی در آن صورت گرفته بود؛ اما به آن عمل نشد.

مرحوم سحابی که در مجموع هفت سال از عمر خود را در زندان‌های حکومت پهلوی گذارند در کوران انقلاب اسلامی از سوی امام مسئول سازماندهی کمیته تقویت و تنظیم اعتصابات و عضو شورای انقلاب شد و در دولت موقت سمت وزیر مشاور در طرح‌های انقلاب را بر عهده داشت. وی در این دوره با همکاری بیش از ۲۴۰ نفر از متخصصان و کارشناسان با ۷۸۰۰ ساعت تحقیق و پژوهش گزارش نهایی سیاست‌های توسعه و تکامل جمهوری اسلامی برای مرحله زمانی کوتاه مدت (دوساله)، میان مدت (۸ تا ۱۲ ساله) و درازمدت (۱۲ تا ۱۶ ساله) را آماده و تدوین کردند. در کنار آن نیز پیش‌نویس قانون اساسی (که با همکاری دولت و شورای انقلاب انجام شد) با سرپرستی سحابی آماده و منتشر شد. پس از آن نیز به عنوان نماینده مردم تهران در اولین دوره مجلس شورای اسلامی انتخاب شد.

استاد یدالله سحابی هفدهم فروردین ۱۳۸۱ در پی خونریزی مغزی و کهولت سن در بیمارستان جم تهران بستری شد و سرانجام در ساعت ۶:۳۰ صبح روز جمعه ۲۳ فروردین‌ماه پس از بیش از ۹ دهه تلاش پربار علمی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی ایران دعوت حق را لبیک گفت.

رهبر معظم انقلاب اسلامی در پیامی با تسلیت درگذشت مرحوم سحابی، تلاش‌ها و مجاهدت‌های او را اینگونه توصیف کردند: «این‌ شخصیت‌ کهن‌سال‌ علمی‌ و فرهنگی‌ و سیاسی، سال‌های‌ درازی‌ را با مجاهدت‌ و جدیت، به‌ تلاشی‌ صادقانه، در راه‌ آنچه‌ بدان‌ باور داشت، مصروف‌ کرد. همت‌ اصلی‌ او گماشته‌ شده‌ بود اولا بر زدودن‌ تهمت‌ ناسازگاری‌ دین‌ و علم که‌ انگیزه‌های‌ منحرفی‌ موجب‌ طرح‌ مکرر آن‌ از سوی‌ عناصری‌ می‌گشت‌ و نیز بر مردود شمردن‌ پندار جدایی‌ دین‌ از سیاست. در بخش‌هایی‌ از سال‌های‌ متمادی‌ این‌ مجاهدت‌ طولانی، وی‌ به‌ شیوه‌های‌ فرهنگی‌ و در بخش‌های‌ دیگری‌ به‌ شیوه‌های‌ سیاسی‌ روی‌ می‌آورد و سال‌ها زندان‌ در رژیم‌ ستمشاهی، هزینه‌ این‌ اقدام‌ با اهمیت‌ بود. مرحوم دکتر سحابی، مردی با ایمان، با حقیقت، خوش‌روحیه و مقاوم بود. در دوران نظام جمهوری اسلامی پس از مقطعی که وی از قوای مجریه و مقننه خارج شد، اختلاف برخی از دیدگاه‌هایش با مسئولان کشور، وی را به وادی بی‌انصافی و غرض‌ورزی سوق نداد. او مردی دیندار و متعبد و درست کردار بود. از خدای متعال مسئلت می‌کنم که رحمت و فضل خود را بر روح او ارزانی فرماید و دورانی را که او اکنون در آن به سر می‌برد، برای او دوران آسایش و برخورداری از مغفرت الهی قرار بدهد.»

مراسم تشییع و خاکسپاری مرحوم دکتر سحابی دو روز بعد با حضور گسترده مردم برگزار شد و پیکر استاد در امامزاده عبدالله شهرری به خاک سپرده شد.